سامانه هوشمند «سهم» با پایش ماهواره‌ای ۱۲ سد مهم کشور طی ۹ سال، حکایت از کاهش چشمگیر حجم ذخایر آبی دارد. گزارش تازه نشان می‌دهد بحران آب در بسیاری از سدها حتی وخیم‌تر از آن چیزی است که رسانه‌ها یا مسئولان اعلام کرده‌اند.
این مطالعه از سال ۱۳۹۶ تا خرداد ۱۴۰۴ روند تغییرات سطح آب سدها را به‌صورت مستمر رصد کرده و نشانه‌های بحران ساختاری و اقلیمی را برجسته ساخته است. آنچه در پی می‌آید، نگاهی دقیق به نتایج، عوامل تشدید کم‌آبی و راهکارهای پیشنهادی است.
پایش سدهای کشور با سامانه سهم
سامانه «سهم» شرکت تیزنگر با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای، تغییرات مساحتی سطح آب سدها را در بازه‌های زمانی مختلف تحلیل می‌کند. داده‌ها شامل روندهای افزایشی یا کاهشی ذخایر و مقایسه سالانه میزان آب هر سد است.
این روش پایش پیشگیرانه، امکان شناسایی نشت‌‌های پنهان و تحلیل مصرف کشاورزی را نیز فراهم می‌آورد.
کاهش شدید آب در سد لار
سد لار، تامین‌کننده نزدیک به ۳۰ درصد آب شرب تهران، با کاهش ۵۷٫۳ درصدی مساحت سطح آب از ۸۸۳۱۳۳۶ متر مربع در سال ۹۶ به ۳۷۶۲۳۴۱ متر مربع در سال ۱۴۰۴، در آستانه بحران جدی قرار دارد.
این افت بزرگ، هشدار فوری برای مدیریت منابع آب پایتخت است و می‌تواند پیآمدهای اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای به دنبال داشته باشد.
وضعیت سد امیرکبیر و کرخه
سد امیرکبیر در فاصله ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ تنها ۰٫۷ درصد کاهش داشت، ولی تا سال ۱۴۰۴ حجم آب آن ۴۶٫۶ درصد کاهش یافت. این سقوط سریع در چهار سال اخیر، ضعف خطوط انتقال و رسوب‌گذاری مخزن را نمایان می‌کند.
سد کرخه نیز روند نزولی مداوم نشان می‌دهد؛ با افت ۳۲٫۷ درصدی در سال ۱۴۰۰ و رسیدن به کاهش ۵۵٫۸ درصدی تا پایان اردیبهشت ۱۴۰۴.
عوامل تشدید کم‌آبی
کارشناسان «سهم» عوامل زیر را در وخامت اوضاع موثر می‌دانند:
نشت‌‌های پنهان در سد لار و سایر مخازن
رسوب‌گذاری در کف سدها به‌ویژه امیرکبیر
فرسودگی شبکه‌های انتقال آب
مصرف بی‌رویه کشاورزی و نوسازی‌نشده خطوط آبیاری
تغییرات اقلیمی و کاهش بارش‌های مؤثر
راهکارهای فناورانه و هوش مصنوعی
یاسر عشورزاده، مدیرعامل تیزنگر، استفاده از هوش مصنوعی و یادگیری ماشین را کلید مدیریت پیشگیرانه منابع آب می‌داند. پایش ماهواره‌ای قادر است نشت پنهان را کشف و پوشش گیاهی و نیاز آبی مزارع را با دقت اندازه‌گیری کند. این فناوری‌ها امکان برنامه‌ریزی هوشمند برای بهینه‌سازی مصرف و جلوگیری از بحران را فراهم می‌آورند.
ویژگی‌های کلیدی گزارش سامانه سهم
| سد | درصد کاهش از ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۴ | نقش اصلی |
|---|---|---|
| لار | ۵۷٫۳٪ | تامین ۳۰٪ آب شرب تهران |
| امیرکبیر | ۴۶٫۶٪ | تاثیر رسوب و فرسودگی خطوط |
| کرخه | ۵۵٫۸٪ | کاهش تدریجی طی ۹ سال |
| سیمره | رشد حجم | استثنا در میان سدها |
| کارون | رشد حجم | شرایط مناسب‌تر منابع |
بحران آب در ایران فراتر از صرفاً کمبود بارش است؛ مشکلات زیرساختی و مدیریت ناکارآمد، بار اصلی را بر دوش منابع آبی گذاشته‌اند. فناوری‌های ماهواره‌ای و هوش مصنوعی می‌توانند با ارائه هشدارهای زودهنگام و بهینه‌سازی مصرف، نقش کلیدی ایفا کنند. در کوتاه‌مدت، تعمیر و بهسازی خطوط انتقال و کنترل نشت‌ها می‌تواند کاهش ظرفیت مخازن را کند کند. در میان‌مدت، نوسازی سامانه‌های کشاورزی و سرمایه‌گذاری در کشاورزی دقیق، بهره‌وری آبی را تا ۲۰–۳۰ درصد افزایش خواهد داد. در بلندمدت نیز با تدوین سیاست‌های آمایش سرزمینی و استفاده از پساب تصفیه‌شده، ایران می‌تواند از «روز صفر آب» فاصله گرفته و به یک الگوی مدیریت منابع پایدار بدل شود. این تحولات نیازمند عزم دولت، همکاری بخش خصوصی و مشارکت علمی است تا آینده آبی کشور تضمین گردد.
