در سفری شگفت‌انگیز به اعماق تاریخ، محققان با همکاری گوگل دیپ‌مایند مدلی از هوش مصنوعی به نام «آینیاس» (Aeneas) را معرفی کرده‌اند که قادر است متون کهن رومی را بازسازی، مکان‌یابی و تاریخ‌گذاری کند؛ آن هم با دقتی بی‌سابقه. این فناوری نوین، ابزاری انقلابی برای باستان‌شناسان به شمار می‌رود که سال‌هاست برای رمزگشایی از کتیبه‌های شکسته و فرسوده، به شیوه‌های سنتی متکی بوده‌اند.
هر ساله بیش از هزار کتیبه جدید لاتین از دل خاک بیرون می‌آید؛ متونی گمشده از زندگی مردم عادی روم باستان. اما آسیب‌دیدگی این سنگ‌نوشته‌ها، درک‌شان را به چالشی پیچیده بدل کرده است. اکنون، با قدرت تحلیل آینیاس، این قطعات فراموش‌شده به سخن درمی‌آیند.
هوش مصنوعی در خدمت باستان‌شناسی
آینیاس، نتیجه پژوهش تیمی به رهبری «یانیس آسائل» از گوگل دیپ‌مایند، بر مبنای یک پایگاه داده عظیم شامل حدود ۲۰۰ هزار کتیبه آموزش دیده است. این مدل زبانی نسل جدید، برخلاف ابزارهای سنتی، تنها به بازشناسی واژگان اکتفا نمی‌کند، بلکه از درک عمیق تاریخی و زبان‌شناختی برای تحلیل کتیبه‌ها بهره می‌برد.
با اتکا به ۱۶ میلیون کاراکتر، آینیاس سه وظیفه مهم را بر عهده دارد: بازسازی متون گمشده، تخمین زمان نگارش، و پیش‌بینی مکان جغرافیایی کتیبه‌ها.
بازسازی باستان با ظرافت زبان‌شناختی در هوش مصنوعی
در یکی از آزمایش‌های دشوار، آینیاس به تحلیل کتیبه معروف Res Gestae Divi Augusti پرداخت. با بررسی تفاوت‌های املایی ظریف و سبک نوشتاری، توانست زمان نگارش را به دو دهه خاص محدود کند؛ همان بازه‌ای که پژوهشگران انسانی نیز بر سر آن اختلاف دارند. این میزان دقت، نشانه‌ای از عمق درک مدل نسبت به زبان لاتین باستان است.
کشف منشأ گمشده کتیبه‌ها با هوش مصنوعی
در مثالی دیگر، آینیاس با تحلیل یک کتیبه از منطقه‌ای در آلمان امروزی، پی برد که این اثر متأثر از کتیبه‌ای قدیمی‌تر در همان منطقه است. کشفی که حتی برخی مورخان باتجربه نیز از آن غافل مانده بودند. این قدرت تشخیص، ناشی از توانایی مدل در شناسایی الگوهای زبانی و تاریخی پنهان میان آثار مختلف است.
نه جایگزین، بلکه همکار مورخان
مهم‌ترین پیام این پروژه آن است که آینیاس جایگزین انسان نمی‌شود، بلکه به عنوان یک دستیار فوق‌هوشمند عمل می‌کند. در یک مطالعه مشترک با ۲۳ مورخ حرفه‌ای، مشخص شد که این ابزار در ۹۰ درصد موارد، نقطه شروعی بسیار مفید برای تحلیل کتیبه‌ها فراهم می‌کند.
آمیختن شهود و تخصص انسان با ظرفیت پردازشی هوش مصنوعی، آینده‌ای نوین در باستان‌شناسی را نوید می‌دهد.
ویژگی‌های کلیدی مدل آینیاس
| شماره | ویژگی | توضیحات |
|---|---|---|
| 1 | بازسازی متن | بازسازی بخش‌های گمشده یا ناخوانا با دقت بالا |
| 2 | تاریخ‌گذاری | تخمین دهه نگارش با دقت میانگین ۱۳ سال |
| 3 | مکان‌یابی جغرافیایی | پیش‌بینی محل کتیبه از میان ۶۲ استان روم باستان |
| 4 | تحلیل سبک‌شناختی | شناسایی تفاوت‌های ظریف زبانی و سبکی میان کتیبه‌ها |
| 5 | همکاری انسان و ماشین | ارائه نقطه شروع مناسب برای مورخان، بدون حذف نقش تحلیل انسانی |
هوش مصنوعی آینیاس را باید فراتر از یک ابزار تحلیل زبان دید. این مدل، چشم‌اندازی نو برای علم تاریخ و باستان‌شناسی ترسیم می‌کند؛ جایی که دانش ماشین و شهود انسان به هم می‌پیوندند. بهره‌گیری از مدل‌های زبانی ژنراتیو در علوم انسانی، نه تنها روند پژوهش‌ها را تسریع می‌کند، بلکه افق‌هایی تازه برای تفسیر منابع تاریخی گشوده است.
با پیشرفت چنین مدل‌هایی، پیش‌بینی می‌شود در آینده نزدیک، نه‌تنها کتیبه‌های رومی بلکه متون باستانی تمدن‌های دیگر نیز با دقتی بی‌سابقه بازسازی شوند.
جمع‌بندی
مدل هوش مصنوعی آینیاس، نتیجه همکاری میان متخصصان تاریخ، زبان‌شناسی و مهندسی یادگیری ماشین است که تحولی چشمگیر در تحلیل متون باستانی ایجاد کرده است. با توانایی بازسازی، تاریخ‌گذاری و مکان‌یابی دقیق کتیبه‌های رومی، این ابزار نه‌تنها در خدمت دانش تاریخ قرار گرفته، بلکه راه را برای نسل جدیدی از باستان‌شناسی مبتنی بر داده هموار کرده است. ترکیب هوش مصنوعی با تخصص انسانی، آینده‌ای را ترسیم می‌کند که در آن حتی سنگ‌نوشته‌های فراموش‌شده نیز دوباره سخن خواهند گفت.
