آلبانی اعلام کرده که برای مقابله با فساد و افزایش شفافیت در دولت، دارد جدی‌تر از همیشه به استفاده از هوش مصنوعی فکر می‌کند و حتی پیشنهاد شده یک وزارتخانه ممکن است به‌طور کامل توسط الگوریتم‌ها اداره شود. این ایده را ایدی راما، نخست‌وزیر آلبانی، در جریان صحبت‌های ماه گذشته‌اش مطرح کرد.
کشور ۲.۷ میلیون نفری در بالکان امیدوار است مدل‌های زبانی و ابزارهای خودکار مانند ChatGPT بتوانند نقش‌های تصمیم‌گیری اداری را به عهده گیرند تا خویشاوندسالاری و تضاد منافع کاهش یابد. این حرکت، بخشی از تلاش آلبانی برای همگام‌شدن با استانداردهای دیجیتال اتحادیه اروپا و تسریع روند پیوستن به آن گزارش شده است.
چرا آلبانی سراغ هوش مصنوعی رفته است؟
آلبانی دهه‌هاست که با فساد اداری در دوره گذار از اقتصاد متمرکز به بازار آزاد دست‌وپنجه نرم می‌کند. استفاده از هوش مصنوعی به‌عنوان «ابزار خنثی» وعده می‌دهد تصمیم‌گیری را مکانیکی، قابل ردیابی و کمتر تحت‌تأثیر روابط شخصی کند.
چه طرح‌هایی مطرح شده؟
نخست‌وزیر پیشنهاد داده رأی‌دهندگان بتوانند معیارها و الگوریتم‌هایی را برای انتخاب وزرا یا نمایندگان کابینه اعمال کنند و حتی یک الگوریتم را به‌عنوان «عضو کابینه» برگزینند. این ایده فعلاً در قالب بحث و نظریه است و برنامه اجرایی کامل هنوز اعلام نشده است.
نقش میرا موراتی و اکوسیستم بالکان
یکی از عوامل تسریع‌کننده پذیرش هوش مصنوعی در آلبانی، نقش افراد آلبانیاییِ موفق در صنعت جهانی AI است؛ از جمله میرا موراتی که سابقه مدیریتی در OpenAI دارد و استارتاپ جدید او، Thinking Machines Lab، سرمایه هنگفتی جذب کرده است. سرمایه‌گذاری‌ها و شبکه‌های استعداد از دیاسپورا به اکوسیستم محلی کمک می‌کند تا امکان پیاده‌سازی فنی و همکاری‌های بین‌المللی فراهم شود.
موانع فنی، قانونی و اخلاقی
مدل‌های هوش مصنوعی فعلی محدودیت‌هایی دارند: سوگیری داده‌ای، فقدان شفافیت تصمیم‌ساز، قابلیت دستکاری و نیاز به داده‌های پاک و قابل اعتماد برای آموزش. از نظر حقوقی نیز سؤالات مهمی درباره مسئولیت‌پذیری، حقوق اداری، حفاظت از حریم خصوصی و سازگاری با قوانین بین‌المللی وجود دارد. اجرای این ایده بدون چارچوب حقوقی و نظارتی جامع می‌تواند مشکلات جدید خلق کند.
درس‌هایی از تجربه‌های پیشین دولت‌ها
نمونه‌هایی مانند تجربه السالوادور در پذیرش بیت‌کوین نشان داده ابتکارات تکنولوژیک دولتی ممکن است جذاب باشد اما بدون زیرساخت، حمایت بین‌المللی و بررسی ریسک، نتایج ناهمگنی دارد. الگوهای سابق به ما می‌آموزند که آزمایش‌های فناورانه در حوزه حکمرانی باید خُرد، شفاف و با ارزیابی مستقل ریسک انجام شوند.
کاربردهای پیشنهادی هوش مصنوعی در دولت آلبانی
| کاربرد پیشنهادی | توضیح مختصر | احتمال چالش/فایده |
|---|---|---|
| نظارت بر مناقصات و قراردادها | بررسی خودکار سوابق، تطبیق قیمت و هشدار در صورت الگوهای مشکوک | فایده: بالا • چالش: کیفیت داده‌ها |
| انتخاب معیارهای انتصاب | الگوریتم‌های ارزیابی شایستگی و سوابق برای پیشنهاد نامزدها | فایده: متوسط • چالش: شفافیت الگوریتم |
| گزارش‌دهی شفاف مالی | تولید گزارش‌های قابل‌فهم و قابل پیگیری درباره هزینه‌ها و عملکرد | فایده: بالا • چالش: حفاظت از داده‌ها. |
| تصمیم‌یار حقوقی/اداری | پیشنهاد گزینه‌های تصمیمی مبتنی بر قوانین و سوابق | فایده: متوسط • چالش: مسئولیت حقوقی. |
| «وزارتخانهٔ خودگردان (نمونه آزمایشی)» | اجرای ماژول‌های خودکار برای فرآیندهای تکراری (مثلاً صدور مجوز) | فایده: آزمایشی • چالش: پذیرش عمومی و خطاهای سیستمی |
- قابلیت‌پذیری فنی: مدل‌های زبان بزرگ و سیستم‌های تصمیم‌یار فعلی توان انجام برخی وظایف اداری تکراری را دارند، اما برای جایگزینی تصمیمات سیاستی یا حساس به اخلاق و حقوق بشر هنوز آماده نیستند. برای نمونه، تشخیص فساد در مناقصات با الگوریتم ممکن است مؤثر باشد؛ اما تصمیم‌گیری اخلاقی/سیاسی نیازمند چارچوب‌های انسانی است.
- ریسک‌های نهادی: انتقال مسئولیت از انسان به ماشین می‌تواند مسئولیت‌پذیری را تضعیف کند—چه کسی در صورت خطای سیستم پاسخگو خواهد بود؟ بدون قوانین شفاف و سازوکارهای بازبینی، این ریسک افزایش می‌یابد.
- مزیت رقابتی و دیپلماسی فناوری: اگر آلبانی پروژه‌های آزمایشی موفق ثبت کند، ممکن است جلوه‌ای از شفافیت حکومتی ارائه دهد و جایگاه خود را در مذاکرات و پروسه پیوستن به اتحادیه اروپا تقویت کند؛ اما شکست عمومی پروژه می‌تواند اثر معکوس بر اعتبار کشور بگذارد.
- پیش‌بینی کوتاه‌مدت (۱۲–۲۴ ماه): محتمل است آلبانی آزمایش‌های محدود و متمرکز روی حوزه‌هایی مانند نظارت بر مناقصات و گزارش‌دهی مالی را آغاز کند، همراه با قراردادهای مشاوره‌ای با شرکت‌های خارجی یا استارتاپ‌هایی که متخصص داده‌اند.
- پیش‌بینی میان‌مدت (۲–۵ سال): اگر چارچوب‌های نظارتی، شفافیت داده‌ای و حمایت جامعه مدنی برقرار شود، برخی فرآیندهای اداری ممکن است تا حد معناداری خودکار شوند؛ اما یک وزارتخانه «کاملأ خودگردان» در این بازه زمانی بعید به‌نظر می‌رسد مگر اینکه تعاریف «اداره کردن» محدود به فرآیندهای تکراری و نه سیاست‌گذاری کلان باشد.
چه اقداماتی باید پیش از اجرای آزمایشی انجام شود؟
- طراحی چارچوب قانونی مسئولیت‌پذیری و شفافیت الگوریتمی
- برپایی پایگاه داده ملی با استانداردهای کیفیت و حریم خصوصی
- اجرای پروژه‌های آزمایشی محدود با ارزیابی مستقل و دسترسی تحقیقاتی
- آموزش کارکنان دولتی و اطلاع‌رسانی عمومی برای جلب اعتماد
جمع‌بندی
آلبانی با طرح جسورانه استفاده از هوش مصنوعی برای مقابله با فساد و حتی پیشنهاد اداره آزمایشی یک وزارتخانه توسط الگوریتم‌ها، یک آزمایش حکمرانی دیجیتال را پیش می‌نهد؛ ایده‌ای که اگر همراه با چارچوب‌های فنی، قانونی و شفافیت آموزشی و ارزیابی مستقل باشد می‌تواند برخی فرآیندهای فسادخیز را کم‌رنگ کند، اما بدون آن ریسک‌های جدی فنی، حقوقی و سیاسی در انتظار کشور خواهد بود.
