دوره آخناتون یکی از پرتنش‌ترین و بحث‌برانگیزترین فصول تاریخ مصر باستان است. پادشاهی که به کمک شخصیتی به نام یوزاسف (یوسف/یوزارسیف/یوسف پیامبر) و با همراهی هرمهب فرمانده ارتش مصر، با اصلاحات مذهبی گسترده‌اش، بنیان چندین قرن باور و ساختار دینی را در هم شکست و با معرفی خدای واحد آتون، مصر را وارد مرحله‌ای تازه از تاریخ کرد. اما سرنوشت این انقلاب معنوی چندان پایدار نبود.
پس از مرگ او، همه‌چیز به شکلی هدفمند از بین رفت؛ معابد و کتیبه‌هایش ویران شدند و نامش از فهرست فراعنه حذف شد. در مرکز این بازگشت پرقدرت به سنت، نامی دیده می‌شود. شخصیت هرمهب، نظامی عمل‌گرا و سیاست‌مداری زیرک که چرخ تاریخ مصر را دوباره به سمت خدایان کهن برگرداند.
هورمهب (Horemheb) که بود؟
هرمهب در اواخر دودمان هجدهم (حدود 1323 تا 1295 پیش از میلاد) حکومت کرد و آخرین فرعون آن دودمان به شمار می‌آید. او از خانواده‌ای غیرسلطنتی و نظامی بود و در دوران آمنهوتپ سوم و آخناتون به‌عنوان فرمانده ارتش مصر علیا و سفلی شناخته شد. در منابع باستانی از او با عنوان پادشاه خردمند و اصلاح‌گر یاد شده است. حالا چرا؟
آغاز اصلاحات آخناتون؛ خدای یگانه در سرزمین هزار خدا
آخناتون، یا همان آمنهوتپ چهارم، در میانه دودمان هجدهم بر تخت نشست. در زمانی که مصر در اوج شکوه و ثروت بود، او تصمیمی گرفت که هم عصرش را شوکه کرد و هم هزاران سال بعد، پژوهشگران را به اندیشه واداشت. او پرستش خدای خورشید، آتون را محور دین جدید قرار داد و اعلام کرد تنها آتون شایسته عبادت است. با این تصمیم، قدرت کاهنان آمون در تبس فرو ریخت و توازن دیرینه میان دین و دولت به‌کلی از میان رفت.
آخناتون برای تثبیت این آیین تازه، پایتخت را از تبس به شهری جدید به نام «آخت‌آتون» یا همان تل‌العمارنه امروزی منتقل کرد. در آنجا، معماری، هنر و زبان نوینی پدید آمد که نشانه‌ای از تلاش او برای آفرینش تمدنی نو با محوریت خورشید بود. اما این تغییرات تند، مصر را به 2 نیم تقسیم کرد. گروهی شیفته اصلاحات او شدند و گروهی دیگر در سکوت به بازگشت دوران آمون می‌اندیشیدند.
یوسف پیامبر و مصر اصلاح‌شده؛ روایتی میان دین و تاریخ
در متون دینی، یوسف پیامبر چهره‌ای است که به مصر می‌آید، در دربار فرعون جایگاهی می‌یابد و سرنوشت اقتصادی کشور را در دوران قحطی دگرگون می‌کند. اگرچه شواهد مستقیم باستان‌شناسی از حضور او در عصر آخناتون در دست نیست، بسیاری از مصرشناسان بر این باورند که داستان یوسف با ساختار سیاسی و اقتصادی مصر میانه و جدید شباهت چشمگیری دارد.
در دوره آخناتون نیز مصر با بحران‌های اقتصادی روبه‌رو بود. تمرکز قدرت در دست فرعون و هزینه‌های ساخت آمارنا، فشار زیادی بر خزانه وارد کرده بود. تصور اینکه شخصی با درایت اقتصادی مانند یوسف در چنین برهه‌ای نقش مشاور و مدیر اقتصادی را ایفا کند، از نگاه روایی منطقی به‌نظر می‌رسد. برخی پژوهشگران مصری نیز بر این باورند که شباهت میان سیاست‌های ذخیره غلات در داستان یوسف و روش‌های اقتصادی مصر در عصر اواخر دودمان هجدهم، تصادفی نیست.
بحران دربار و ظهور شخصیت هرمهب
پس از سال‌ها اصلاحات آخناتون، مصر در آشوبی پنهان فرو رفت. نیایش به آتون دیگر در میان مردم محبوب نبود و کاهنان آمون در تبس در انتظار فرصتی برای بازگشت بودند. پس از مرگ فرعون و دوره کوتاه سلطنت توت‌عنخ‌آمون، فرمانده‌ای نظامی به نام شخصیت هرمهب از سایه بیرون آمد.
هرمهب از ارتش برخاسته بود، اما هوش سیاسی بالایی داشت. او ابتدا در دوران آمنهوتپ سوم به‌عنوان افسر برجسته شناخته و در سال‌های پایانی سلطنت توت‌عنخ‌آمون به مشاور ارشد دربار تبدیل شد. پس از درگذشت وی، آخرین جانشین کوتاه‌مدت آمارنایی، هرمهب تاج و تخت را به‌دست گرفت و با قدرتی بی‌سابقه حکومت را پیش برد.
بازسازی مصر و حذف یادگارهای آخناتون
اصلی‌ترین مأموریت هرمهب، بازگرداندن نظم پیشین بود. او فرمان داد معابد آتون ویران شوند و سنگ‌های آن‌ها در ساخت بناهای جدید آمونی به‌کار گرفته شود. دستور داد نام آخناتون از کتیبه‌ها و دیوارهای یادبود پاک شود. این پاک‌سازی در واقع تلاشی بود برای بازسازی مشروعیت مذهبی حکومت.
شخصیت هرمهب برای تثبیت جایگاه خود، به احیای کاهنان آمون در تبس پرداخت و معابد کهن را بازسازی کرد. او همچنین با صدور فرمان‌های اصلاحی، نظم اداری مصر را سامان داد و با فساد و سوءاستفاده از قدرت مبارزه کرد. لوح معروف فرمان هرمهب که در کارناک کشف شده، سندی مهم از تلاش او برای برقراری عدالت پس از سال‌ها هرج‌ومرج است.
دیدگاه باستان‌شناسان مصری درباره‌ی شخصیت هرمهب
در دهه‌های اخیر، پژوهشگران مصری و اروپایی نگاه تازه‌ای به شخصیت هرمهب داشته‌اند. تا مدت‌ها او را تنها «ویرانگر اصلاحات آخناتون» می‌دانستند، اما تحقیقات جدید نشان می‌دهد که نقش او بسیار پیچیده‌تر از یک بازگرداننده ساده سنت‌ها بوده است.
دکتر زاهی حواس، مصرشناس نامدار، در تحلیل‌های خود اشاره می‌کند که هرمهب نه از روی کینه، بلکه از سر ضرورت تاریخی دست به تخریب آمارنا زد. زیرا جامعه مصر در آستانه فروپاشی اقتصادی و مذهبی بود. پژوهش‌های دانشگاه لیدن و مؤسسه باستان‌شناسی قاهره نیز نشان می‌دهد که هرمهب با بازسازی نظام معابد و ارتش، مصر را برای ورود به عصر رامسی‌ها آماده کرد؛ عصری که ثبات و اقتدار را بازگرداند.
پیوند نمادین آخناتون، یوسف و هرمهب
اگر آخناتون نماد ایمان به خدای یگانه و انقلاب فکری در مصر باشد، و یوسف پیامبر نماد بینش و هدایت در بحران، شخصیت هرمهب را می‌توان نماد عقلانیت سیاسی و بازگشت به واقعیت دانست. این 3 چهره در یک تراز تاریخی هرچند با فاصله زمانی و روایی، 3 نیروی متفاوت را نشان می‌دهند: ایمان، وحی و نظم.
آخناتون با آرمان‌گرایی‌اش، ساختار قدرت را شکست؛ یوسف با حکمت الهی‌اش، نجات اقتصادی آورد و هرمهب با واقع‌گرایی خود، مصر را از فروپاشی نجات داد. این سه‌گانه، مصر باستان را از شور دینی تا ثبات سیاسی عبور داد.
پیشنهاد ویرایشگر نت باز 360: بیوگرافی کامل بازیگران سریال یوسف پیامبر + عکس و اسم
اصلاحات و اقدامات مهم هرمهب
- بازگرداندن قدرت به خدای آمون
هرمهب پرستش خدای آمون را دوباره رسمی کرد. او دستور داد معابد آمون در کارناک و لوکسور بازسازی شوند و معابد آتون تخریب شوند. سنگ‌های معابد آمارنایی حتی برای ساخت بنای جدید استفاده شد نشانه‌ای از حذف کامل آثار آتون‌پرستی.
- پاک‌سازی آثار آخناتون و جانشینانش
در زمان او نام‌های آخناتون و سمنخ‌کارع از فهرست شاهان پاک شد. کتیبه‌ها در معابد نشان می‌دهد که دستور داده بود همه آثار مربوط به دوره آمارنا حذف شوند تا مصر از «دوره‌ی گناه» رها شود. این کار به اصطلاح مصرشناسان “damnatio memoriae” یا «نفرین یادبود» نامیده می‌شود.
- اصلاحات اداری و قضایی
هرمهب به‌خوبی می‌دانست فساد اداری و رشوه در دوران آشوب پس از آمارنا گسترده شده است. او فرمانی معروف به نام «فرمان کارناک» صادر کرد. در این فرمان آمده:
«هیچ مقام دولتی نباید برای انجام وظیفه رشوه بگیرد. عدالت باید برای فقیر و غنی یکسان باشد.»
در واقع، این متن یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های ثبت‌شده از اصلاحات قضایی در تاریخ بشر است.
- سازمان‌دهی دوباره ارتش و اقتصاد
او ارتش را بازسازی کرد تا قدرت نظامی مصر در مرزهای آسیایی (سوریه و کنعان) بازگردد. همچنین نظام مالیاتی را اصلاح کرد تا هزینه‌ی معابد و سپاه تأمین شود. کتیبه‌ها نشان می‌دهد که در زمان هرمهب، مصر دوباره ثروتمند و منسجم شد.
- جانشینی و پیوند با دودمان نوزدهم
هرمهب فرزندی نداشت. بنابراین در سال‌های پایانی عمرش، پارامسس (رامسس اول) را به‌عنوان جانشین خود برگزید؛ کسی که بعدتر بنیان‌گذار دودمان نوزدهم و پدر رامسس دوم بزرگ شد. به این ترتیب، هرمهب عملا پایه‌گذار یکی از شکوفاترین دوره‌های تاریخ مصر بود.
آرامگاه هرمهب
2 آرامگاه برای او کشف شده است:
- یکی در سقاره (دوران پیش از پادشاهی)
- و دیگری در دره پادشاهان (KV57) که با نقاشی‌ها و متون مذهبی زیبا تزئین شده است.
این آرامگاه از نظر طراحی و معماری، نخستین نمونه گذار از دوره آمارنا به سبک کلاسیک مصری است.
پیشنهاد ویرایشگر نت باز 360: آیا شخصیت ankh mahoo در سریال یوسف پیامبر واقعی است؟
رضا رضوی بازیگر شخصیت هرمهب در سریال یوسف پیامبر
رضا رضوی، بازیگر سینما، تلویزیون و تئاتر ایران، در تاریخ 28 مرداد 1343 در تهران متولد شد. او فعالیت هنری‌اش را از اوایل دهه 1360 آغاز کرد و طی سال‌ها در پروژه‌های مختلفی حضور یافت. رضا رضوی با ایفای نقش در آثار معروفی چون یوسف پیامبر و اصحاب کهف شناخته شده است.
در سال‌های اخیر او به همراه خانواده‌اش به آمریکا مهاجرت کرده و از فعالیت هنری پررنگ فاصله گرفته است.
جمع‌بندی
در عمق تاریخ، هدف شخصیت هرمهب نه ویرانی، بلکه نجات بود. او فهمیده بود که جامعه مصر ظرفیت تحمل انقلاب فکری آخناتون را ندارد. از دید او، تنها راه حفظ پادشاهی و ایمان مردم، بازگرداندن سنت‌های دیرینه بود. بنابراین، تخریب آمارنا و حذف نام آخناتون نه از سر انتقام، بلکه تلاشی حساب‌شده برای حفظ مصر بود.
شخصیت هرمهب به‌عنوان آخرین پادشاه دودمان هجدهم، پلی شد میان مصر بحران‌زده و امپراتوری نیرومند رامسی‌ها. تاریخ، او را به‌درستی داوری کرده است: مردی که با تخریب گذشته، آینده‌ای پایدار ساخت.
منابع
- Britannica, Horemheb: Pharaoh of Egypt, 2024
- ARCE (American Research Center in Egypt), Akhenaten and the Amarna Period, 2023
- Zahi Hawass, The Golden Age of the Pharaohs, Cairo University Press, 2018
- The Collector, Akhenaten and the Birth of Monotheism, 2022
- JHU Egyptology Papers, Horemheb: The Savior of Ancient Egypt, 2020
- Biblical Archaeology Society, Joseph in Egypt: Archaeological Perspectives, 2019
